Thursday, July 18, 2019

Bhav Vachak Sangya-भाववाचक संज्ञा की परिभाषा और उसे बनाने के नियम

Bhav Vachak Sangya-भाववाचक संज्ञा की परिभाषा और उसे बनाने के नियम

भाववाचक संज्ञा क्या होती है :-

जो शब्द पदार्थों की अवस्था , गुण , दोष , धर्म , दशा , स्वभाव आदि का बोध कराते हैं उन्हें भाववाचक संज्ञा कहते हैं।
जैसे :- बुढ़ापा , मिठास , बचपन , चढाई , थकावट , मोटापा , मानवता , चतुराई , जवानी , लम्बाई , मित्रता , मुस्कुराहट , अपनापन , परायापन , भूख , प्यास , चोरी , क्रोध , सुन्दरता आदि।

भाववाचक संज्ञा बनाना :-

1. जातिवाचक संज्ञा से
2. सर्वनाम से
3. विशेषण से
4. क्रिया से
5. संज्ञा से
6. अव्यय से

1. जातिवाचक संज्ञा से भाववाचक संज्ञा बनाना :-

जातिवाचक संज्ञा = भाववाचक संज्ञा के उदाहरण इस प्रकार हैं :-
दास = दासता
पंडित = पांडित्य
बंधु = बंधुत्व
क्षत्रिय = क्षत्रियत्व
पुरुष = पुरुषत्व
प्रभु = प्रभुता
पशु = पशुता , पशुत्व
ब्राह्मण = ब्राह्मणत्व
मित्र = मित्रता
बच्चा = बचपन
शैतान = शैतानी
मानव = मानवता
बूढ़ा = बुढ़ापा
दोस्त = दोस्ती
लड़का = लडकापन
मनुष्य = मनुष्यता
आदमी से आदमियता
शत्रु = शत्रुता
शहर = शहरी
मूर्ख = मूर्खता
घर = घरेलू
देहात = देहाती
समाज = सामाजिकता
विद्वान् = विद्वता
जाति = जातियता
स्त्री = स्त्रीत्व
चोर = चोरी
क्षत्रिय = क्षत्रियत्व
ब्राह्मण = ब्राह्मणत्व
डाकू = डाका , डकैती
दानव = दानवता
गुरु = गुरुत्व
नर = नरत्ता
नारी = नारीत्व
बालक = बालकपन
युवक = यौवन
शिशु = शैशव
शिष्य = शिष्यत्व
माता = मातृत्व
भ्राता = भ्रातृत्व
साधु = साधुता
दूत = दौत्य
प्रतिनिधि = प्रतिनिधित्व
राष्ट्र = राष्ट्रीयता
भाई = भाईचारा
इन्सान = इंसानियत
वकील = वकालत
कृपण = कृपणता
बहन = बहनापा
शास्त्र = शास्त्रीयता
दनुज = दनुजता
पात्र = पात्रता
अध्यापक = अध्यापन
सेवक = सेवा

2. सर्वनाम से भाववाचक संज्ञा बनाना :-

सर्वनाम शब्द = भाववाचक संज्ञा के उदाहरण इस प्रकार हैं :-
अपना = अपनापन , अपनत्व
निज = निजत्व , निजता
पराया = परायापन
स्व = स्वत्व
सर्व = सर्वस्व
निज = निजत्व
मम = ममता , ममत्व
आप = आपा
अहं = अहंकार

3. विशेषण से भाववाचक संज्ञा बनाना :-

विशेषण शब्द = भाववाचक संज्ञा शब्द के उदाहरण इस प्रकार हैं :-
मीठा = मिठास
चतुर = चातुर्य , चतुराई
मधुर = माधुर्य , मधुरता
सुंदर = सौन्दर्य , सुन्दरता
अच्छा = अच्छाई
नीच = नीचता
बड़ा = बडप्पन
सरल = सरलता
निपुण = निपुणता
रिक्त = रिक्तता
निर्बल = निर्बलता
तीक्ष्ण = तीक्ष्णता
सफल = सफलता
प्रवीण = प्रवीणता
उदार = उदारता
वक्र = वक्रता
वाचाल = वाचालता
सीतल = सीतलता
कायर = कायरता
कातर = कातरता
धीर = धीरता
खट्टा = खटास
बुरा = बुराई
छोटा = छुटपन
भला = भलाई
तीखा = तीखापन
ढीठ = ढिठाई
बाँका = बाँकपन
नीचा = निचाई
लघु = लाघव
ऊँचा = ऊँचाई
साधु = साधुत्व
लम्बा = लम्बाई
बूढ़ा = बुढ़ापा
मोटा = मोटाई
रांड = रंडापा
उचित = औचित्य
चिकना = चिकनापन
जंगली = जंगलीपन
बंध्या = बंध्यात्व
गंभीर = गंभीरता
मूर्ख = मूर्खता
मूढ़ = मूढ़ता
आवश्यक = आवश्यकता
कटु = कटुता
गुरु = गुरुता , गुरुत्व
गरीब = गरीबी
कठोर = कठोरता
गर्म = गर्मी
ठंडा = ठंडक
चौड़ा = चौडाई
गंदा = गंदगी
सामाजिक = सामाजिकता
काला = कालापन
नीला = नीलापन
लाल = लाली
वीर = वीरता
लालची = लालच
डरावना = डर
क्रोधी = क्रोध
भिन्न = भिन्नता
शांत = शांति
सभ्य = सभ्यता
एक = एकता
निपुण = निपुणता
मूढ़ = मूढ़ता
गोरा = गोरापन , गोराई
दुष्ट = दुष्टता
संपन्न = संपन्नता
प्रयुक्त = प्रयाग
अंध = अधिकार , अँधेरा
सुखद = सुखदायी
विपन्न = विपन्नता
साहित्यिक = साहित्य
एक = एकता
शूर = शूरता , शौर्य
सम = समता , समानता
पथरीली = पथरीलापन
क्षुब्ध = क्षोभ
बहुत = बहुतायत
शीघ्र = शीघ्रता
अमीर = अमीरी
रोगी = रोग
साफ = सफाई
पीला = पीलापन
उपेक्षित = उपेक्षा
फुर्तीला = फुर्ती
धीरज = धीरता
स्वस्थ = स्वास्थ्य
नम्र = नम्रता
अशिष्ट = अशिष्टता
तेज = तेजी
आसक्त = आसक्ति
अरुण = अरुणिमा
नूतन = नुत्तनता
गँवार = गँवारपन
सौम्य = सौम्यता
जाति = जातियता
कुमार , कुमारी = कौमार्य
हिंसक = हिंसकता
बुद्धिमान = बुद्धिमानी
हरा = हरीतिमा
कुशल = कौशल
टेढ़ा = टेढ़ापन
जाग्रत = जागरण
आलसी = आलस्य
नवाब = नवाबी
बेईमान = बेईमानी
दीन = दीनता , दैन्य
पागल = पागलपन
सर्द = सर्दी
सफेद = सफेदी
श्रेष्ठ = श्रेष्ठता

4. क्रिया से भाववाचक संज्ञा बनाना :-

क्रिया शब्द = भाववाचक संज्ञा शब्द के उदाहरण इस प्रकार हैं :-
खेलना = खेल
थकना = थकावट
लिखना = लेख
हँसना = हँसी
दौड़ना = दौड़
धोना = धुलाई
पढना = पढाई
खोजना = खोज
सीना = सिलाई
जितना = जीत
रोना = रुलाई
लड़ना = लड़ाई
पढना = पढाई
चलना = चाल , चलन
पीटना = पिटाई
देखना = दिखावा , दिखावट
समझना = समझ
सींचना = सिंचाई
पड़ना = पड़ाव
पहनना = पहनावा
चमकना = चमक
लूटना = लुट
जोड़ना = जोड़
घटना = घटाव
नाचना = नाच
बोलना = बोल
पूजना = पूजन
झुलना = झूला
जोतना = जुताई
कमाना = कमाई
बचना = बचाव
रुकना = रुकावट
बनना = बनावट
मिलना = मिलावट
बुलाना = बुलावा
भूलना = भूल
छापना = छापा , छपाई
बैठना = बैठक , बैठकी
बढना = बाढ़
घेरना = घेरा
छींकना = छींक
फिसलना = फिसलन
खपना = खपत
रँगना = रँगाई , रंगत
मुसकाना = मुसकान
उड़ना = उड़ान
घबराना = घबराहट
मुड़ना = मोड़
सजाना = सजावट
चढना = चढाई
बहना = बहाव
मारना = मार
दौड़ना = दौड़
गिरना = गिरावट
कूदना = कूद
मंद = मंदी
दूर = दुरी
तीव्र = तीव्रता
उतरना = उतार
पुकारना = पुकार
लिखना = लिखावट
बनाना = बनावट
चलना = चलन
बिकना = बिक्री
जपना = जाप
जमना = जमाव
छटपटाना = छटपटाहट
उतरना = उतराई
कमाना = कमाई
कूदना = कूद
कोंधना = कोंध
गाना = गान
जीना = जीवन
ठगना = ठगी
थिरकना = थिरकन
देना = देन
पालना = पालन
बरसना = बारिश
बोना = बुवाई
बौखलाना = बौखलाहट
भिड़ना = भिडंत
भूलना = भूल
लेना = लेन
हारना = हार
चीखना = चीख
विकसित होना = विकास

5. संज्ञा से भाववाचक बनाना :-

संज्ञा शब्द से भाववाचक संज्ञा शब्द के उदाहरण इस प्रकार हैं :-
बाल = बालपन
देव = देवत्व
बालक = बालकपन
नारी = नारीत्व
बच्चा = बचपन
स्त्री = स्त्रीत्व
लड़का = लडकपन
पुरुष = पुरुषत्व
मनुष्य = मनुष्यता
पशु = पशुत्व
भार = भारीपन
मित्र = मित्रता
किशोर = किशोरपन
दास = दासता
मानव = मानवता
प्रभु = प्रभुता
पंडित = पांडित्य
शत्रु = शत्रुता
क्षत्रिय = क्षत्रियत्व
विद्वान् = विद्वता
शिशु = शैशव
साधु = साधुता
पंच = पंचायत
गुरु = गुरुता
बंधु = बंधुत्व
युवा = यौवन
नर = नरत्व
मीत = मिताई
देव = देवत्व
सुजन = सौजन्य
अमर = अमरत्व
चोर = चोरी
सखा = सख्य
ब्राह्मण = ब्राह्मणत्व
इन्सान = इंसानियत
डाकु = डाका , डकैती
ईश्वर = ईश्वर्य
बालक = बालकपन
किशोर = किशोरपन
दास = दासता
मानव = मानवता
प्रभु = प्रभुता
मनुष्य = मनुष्यता
दानव = दानवता
बूढ़ा = बुढ़ापा
शत्रु = शत्रुता
मित्र = मैत्री
शिष्य = शिष्यत्व
माता = मातृत्व
भ्राता = भ्रातृत्व
पिता = पितृत्व
दूत = दौत्य
प्रतिनिधि = प्रतिनिधित्व
राष्ट्र = राष्ट्रीयता
वकील = वकालत
कृपण = कृपणता
बहन = बहनापा

6. अव्यय से भाववाचक संज्ञा बनाना :-

अव्यय शब्दों से भाववाचक संज्ञा शब्द के उदाहरण इस प्रकार हैं :-
परस्पर = पारस्पर्य
समीप = सामीप्य
निकट = नैकट्य
शाबाश = शाबाशी
वाहवाह = वाहवाही
धिक् = धिक्कार
शीघ्र = शीघ्रता
दूर = दुरी
मना = मनाही
हा-हा = हाहाकार

16 comments:

  1. Bhatt ka bhavvachak kya hoga?

    ReplyDelete
  2. Aap,yubak,Tarun,accha,likhna ka bhabvachak Sangya kya hoga

    ReplyDelete
  3. Ek no.ka chutia hai kuch bhi kaam ka nhi hai ye site

    ReplyDelete
  4. Bhav vachak sangya sabd of vyakti???

    ReplyDelete
  5. भक्त का भाव वाचक नहीं है

    ReplyDelete
  6. Nice Article ! Guys who searches Latest Govt Jobs then You Should visit at LatestJobsAlert Latest jobs alert is one of the best places to get quick updates of free Job Alert of central & State Vacancies including Railway Jobs, UPSC, SSC, PSC, banking jobs, data entry jobs, etc Latest Free Job Alert

    ReplyDelete
  7. Nice Article ! Guys who searches Latest Govt Jobs then You Should visit at LatestJobsAlert - Latest jobs alert is one of the best places to get quick updates of free Job Alert of central & State Vacancies including Railway Jobs, UPSC, SSC, PSC, banking jobs, data entry jobs, etc Latest Free Job Alert

    ReplyDelete
  8. तत्.ka bhav vachak kya hoga

    ReplyDelete
  9. Ruchi shabd ki Bhav Vachak sangya Nahi batai

    ReplyDelete

Thank you for comment ...

Featured post

HP Pavilion Aero AMD Ryzen 5 13.3 inches WUXGA Laptop

  HP Pavilion Aero AMD Ryzen 5 13.3 inches WUXGA Laptop (16GB RAM/512GB SSD, Ultra-Thin, 970 gm, 400 Nits Anti-Glare 100% RGB Display/B&...